Persoonlijke aanvallen, drogredenen en het aanwakkeren van woede en haat lijken het publieke debat te domineren. In een tijd waarin discussies steeds harder worden en polarisatie meer voelbaar wordt, is het voeren van de dialoog belangrijker dan ooit.
Dialoog is een gespreksvorm waarbij de deelnemers volgens duidelijke regels vragend met elkaar in gesprek gaan, zonder elkaar te willen overtuigen. Polarisatie speelt als onderwerp ook een rol in ons vak rechtssociologie en sommige studenten verdiepen zich in polarisatie als onderzoeksonderwerp bij het vak Kritische Blik. Daarom besloot ik op vrijdag 14 juni 2024 naar het congres "Een open vizier: de dialoog aangaan in tijden van polarisatie" te gaan, georganiseerd door Peitho, het Radboud Kenniscentrum voor Retorica.
Opening
Het congres werd geopend door Prof. Margot van Mulken, die meteen de toon zette met haar inspirerende woorden over de kracht van een open vizier in gesprekken. Ze benadrukte dat een open vizier staat voor kwetsbaarheid en wederzijds respect. Het vereist moed om de ander in de ogen te kijken zonder een discussie te willen winnen. Het vizier waar we soms door kijken, heeft een visoogeffect: mensen lijken daardoor verder weg dan ze daadwerkelijk zijn. Maar voor zowel mensen van dichtbij als van veraf geldt de noodzaak van empathie en mildheid in tijden van verhitte debatten. “Laat vriendelijkheid je harnas zijn,” aldus Van Mulken.
Lezing: Dialoog in tijden van verdeeldheid
De eerste lezing werd verzorgd door Prof. Noëlle Aarts, een deskundige in dialoog en communicatie, met name tussen boeren en natuuractivisten. Ze bracht een verhaal over de problemen waarmee die groepen te maken hebben: regeldruk, biodiversiteitsverlies en meer. Het gaat hier om complexe problemen waar we iets mee moeten doen als samenleving. Maar binnen die samenleving zijn er verschillende belanghebbenden met elk hun eigen onzekerheden. Zij gaf uitleg over framing en hoe verschillende belanghebbenden vanuit hun eigen perspectief naar dezelfde kwestie kunnen kijken. Dat leidt soms tot miscommunicatie.
Daarnaast zijn er verschillende regels vanuit verschillende bestuursniveaus, wat het probleem zo complex maakt als een schaal spaghetti. Mensen verwijzen in het gesprek meestal hun eigen belang: wat betekent dit vraagstuk, of het beleid daarover, voor mij? Zij gaf een aantal voorbeelden van uitspraken waaruit dat blijkt. Een natuuractivist kan zeggen: “Kijk eens hoe kwetsbaar de natuur is, we hebben dus een biodiversiteitsplan nodig.” Een landbouwer kan zeggen: “Kijk eens hoe veerkrachtig de natuur is, we hebben betere bestrijdingsmiddelen voor het onkruid nodig.” Een ander voorbeeld dat zij gaf, luidde: “De veeteelt veroorzaakt veel stikstofuitstoot” tegenover de uitspraak “Door de Nederlandse boeren is er nooit meer honger.”
Mensen voelen zich comfortabel met wat ze al kennen en met anderen die hun mening delen. Dit geeft een gevoel van veiligheid, waardoor ze vooral met gelijkgestemden praten. Veranderen we gedrag echt op basis van onze eigen keuzes? Meestal volgen we de beslissingen van degenen die we belangrijk vinden. Dit leidt tot groepsdenken. In een bubbel van gelijkgestemden worden meningen als absolute waarheden beschouwd en durf je niet meer tegen te spreken omdat je bij de groep wilt horen, vooral in tijden van grote bedreigingen. Mensen verlangen naar sterke leiders die zich als beschermers gedragen. Wanneer de situatie gepolariseerd is, kunnen we de ander niet meer overtuigen, wat leidt tot beschuldigingen en bedreigingen uit onmacht. Hierdoor trekken mensen zich nog verder terug in hun groep.
Aarts benadrukte dat dialoog meer is dan alleen praten; het is relatiemanagement. Ze pleitte voor het luisteren met aandacht en respect, het erkennen van meerdere perspectieven, en het geven van ruimte aan emoties. Vraag door tot de ander zich gehoord voelt. Dat neemt de angel weg uit het gepolariseerde gesprek. Ze legde uit hoe belangrijk het is om vanuit een overlappende consensus concrete, haalbare vervolgstappen te formuleren samen met de ander over de inhoud en de relatie.
Lezing: Paranoia-pandemie
De tweede lezing werd gegeven door Prof. Marc van Ranst, die sprak over de lessen uit de polarisatie tijdens de coronapandemie. Hij noemde het een "paranoia-pandemie", waarin virologen als hijzelf te maken kregen met verkettering en bedreigingen. Van Ranst beschreef hoe de media en sociale media een grote rol speelden in de polarisatie en hoe lastig het was om het onderscheid tussen feit en fictie te behouden in het publieke debat. Na verloop van tijd weten sommige mensen niet meer wat echt is en wat nep. Ze worden ongemakkelijk met de boodschapper en richten hun negatieve aandacht daarop.
Nieuwe inzichten ontstaan geleidelijk. Aan het einde van de pandemie verschijnen daarom de 'captains hindsight' die zeggen wat er anders had moeten gebeuren, wat veel verwarring veroorzaakt bij het publiek. Iedereen lijkt tegenwoordig een graad in 'Google' te hebben. Trollen en de anonimiteit van het internet versterken dit. Er worden vergelijkingen gemaakt met de Tweede Wereldoorlog. De spreker toonde vele bedreigingen, waaronder oproepen voor een nieuw Neurenberg-tribunaal, waarbij de doodstraf tegen hem zou moeten worden onderzocht. Ook werd hij echt aangeklaagd bij de rechter en beschuldigd via media met vervalste tweets en misleidende video's. Het coronavirus zelf werd vergeten en de maatregelen werden door de beschuldigers gezien als het echte kwaad.
Zijn persoonlijke verhalen over bedreigingen en intimidatie raakten me. Hij vertelde hoe hij zelfs een tijdje in een ‘safehouse’ moest verblijven vanwege de ernst van de bedreigingen. Van Ranst benadrukte dat, ondanks de uitdagingen, het belangrijk is om een dikke huid te ontwikkelen en door te blijven gaan met het delen van kennis en feiten. Hij deed dat tot mijn verbazing met veel humor.
Panelgesprek: Kracht van dialoog
Het panelgesprek, gemodereerd door Inez Zondag, bood inzicht in verschillende cases en stellingen. Panelleden zoals Hubert Bruls, Marc van Ranst, Noëlle Aarts en Nancy Viellevoye bespraken onder andere de casus van Johan Vollebroek, een natuuractivist die in gesprek ging met boeren van het Farmers Defence Force. Deze casus illustreerde hoe luisteren en begrip de angel uit vijandige gesprekken kunnen halen.
Polarisatie betekent dat er twee uitersten, twee polen, zijn. Mensen die de dialoog willen voeren, willen bruggen bouwen tussen deze uitersten. Maar is het mogelijk om de uitersten te overtuigen? De meeste mensen geloven in nuance en afwegingen. De stille meerderheid, het maatschappelijk middenveld, voelt zich vaak niet gehoord. De dialoog moet zich dus ook richten op het voorkomen van verdere polarisatie door het maatschappelijk middenveld aan te spreken.
Een andere interessante discussie ging over de grenzen van dialoog. Het panel was het erover eens dat het belangrijk is om met iedereen in dialoog te kunnen gaan, zelfs met degenen die ver van je eigen standpunten afstaan. Echter, ze benadrukten dat er soms grenzen zijn aan wat acceptabel is en dat je nooit gedwongen kunt worden tot dialoog.
Afsluiting en gouden tips
Het congres werd afgesloten door Bé Breij en Yvette Linders, die een samenvatting gaven van de belangrijkste inzichten en enkele gouden tips deelden voor effectieve dialoog. Ze benadrukten het belang van vragen stellen, zoeken naar verbinding, en het maken van verzoeken in plaats van eisen. Ze raadden ook aan om duidelijk te zijn over je standpunten en grenzen, en het ego thuis te laten.
Dit congres heeft mijn overtuiging versterkt dat dialoog als gespreksvorm belangrijk is in tijden van polarisatie. De inzichten en praktische tips die ik heb opgedaan, zullen mij zeker helpen om betere en constructievere dialogen te voeren of te kunnen organiseren. De dialoog is een mooie vorm van gesprek waarbij een respectvolle en vragende verhouding centraal staat waarin we gezamenlijke stappen vooruit kunnen maken, juist in de gevallen waarin we het niet eens zijn met elkaar.