Schriftlezingen uit de NBV21
- Deuteronomium 34:1-12
- Prediker 2:9-21
Link: https://youtu.be/YO1JMk74FXs
Preek begint op: 40:15
Inleiding
Beste zusters en broeders. Noord-Macedonië is een land met een prachtige natuur. Het kent wisselende landschappen: van groene oases met verkoelend helder water in de meren, beken en watervallen tot droge rotsen, kloven en grotten. Dit alles vindt plaats onder een strakblauwe lucht en een brandende zon.
Noord-Macedonië kent naast een mooie natuur ook een ingewikkelde geschiedenis. Ooit was het land onderdeel van het Ottomaanse rijk en vervolgens van Joegoslavië, voordat het in 1991 onafhankelijk werd. Eerder nam het de naam Macedonië, maar na een conflict over de rechten op die naam met Griekenland noemt het zich sinds 2019 Noord-Macedonië. De geschiedenis zie je terug in de prachtige kerkjes, kloosters en Moskeeën die je daar kan bewonderen, maar ook in de uiteenlopende afkomst van de bevolking.
In gesprek met een taxichauffeur viel op dat Macedoniërs zich bewust zijn van hun identiteit en afkomst en van wat zij daarvan doorgeven aan de toekomstige generaties. Dat zij veel nadenken over de toekomst van hun jongeren heeft ook te maken met de slechte economische perspectieven van deze jongeren, die massaal vanuit Noord-Macedonië naar Europa, de Verenigde Staten of Zwitserland vertrekken. Op één kind na hebben zo ook de kinderen van de taxichauffeur Noord-Macedonië verlaten op zoek naar een land van economisch betere beloften.
In de Bijbel hebben we gelezen over twee mensen die net als de taxichauffeur een eigen achtergrond hebben en eigen zorgen over de toekomst van hun land, volk of nageslacht. Denken wijzelf wel eens na over wat wij de toekomstige generaties meegeven, of zijn wij vooral bezig met ons eigen leven in het hier en nu? De toekomstige generatie iets waardevols nalaten, voelt misschien ook wel als een enorme verantwoordelijkheid.
Laten we verder stilstaan bij de verhalen van Mozes en Prediker en hun zoektocht naar betekenis in hun geschiedenis en in hun vooruitblik op de toekomst. Die verhalen zijn belangrijk voor ons allemaal. We zijn als christenen geworteld in de traditie van de worstelende joodse mens uit de Hebreeuwse Bijbel. Wij mogen de woorden uit het Oude Testament gebruiken om na te denken over ons eigen leven en onze zoektocht naar betekenis en onszelf de vraag stellen: “Willen we leven als een Prediker, met een einde vol vertwijfeling, of als een Mozes, die aan het einde een duidelijke visie op de toekomst had? En wat willen we van onszelf achterlaten?
Het verhaal van Salomo
Noord-Macedonië deed mij denken aan het Israël uit de tijd van Prediker. Diverse culturen leven in Noord-Macedonië samen en hebben een gemeenschappelijke identiteit gecreëerd met elementen uit het antieke Griekenland. Dit wordt weerspiegeld in de hoofdstad Skopje, waar de regering druk bezig is met de bouw en renovatie van gebouwen en monumenten in klassieke Griekse stijl, zoals zuilen en standbeelden.
Beelden van Alexander de Grote worden er als symbool van nationale trots gepresenteerd om een gemeenschappelijke historische basis te creëren voor de verschillende bevolkingsgroepen. Hoewel Alexander eigenlijk een Griekse koning was, wordt hij ingezet om de sociale samenhang in het land te versterken.
Prediker is een pseudoniem voor koning Salomo. Salomo was het nationale symbool van Israël, en de mensen schaarden zich in eenheid onder hem. Wat Alexander de Grote betekent voor Noord-Macedonië, dat betekenden koning David en zijn zoon Salomo voor de diverse stammen van het oude Israël: het symbool van eenheid en trots van het volk.
Salomo reflecteert in het boek Prediker op de opbouw van de Joods-Israëlische cultuur onder de brandende zon, en spreekt over het vergaren van wijsheid en rijkdom net als in 1 Koningen en Spreuken. Een belangrijk verschil is dat de Salomo in Prediker een meer pessimistische toon aanslaat. Dat is te verklaren als het boek Prediker aan het einde van zijn leven is geschreven.
Salomo was de zoon van David en Bathseba. Hij kreeg een koninklijke opvoeding en werd na een conflict met zijn broer koning. Daarna werd hij bekend om zijn wijsheid en rechtspraak. Dat resulteerde in het schrijven van het boek Spreuken. Later richtte hij zich op politieke huwelijken en economische groei. Dat leidde tot het binnenhalen van de afgoden van zijn vrouwen en dwangarbeid. Daardoor ontstond onrust in zijn koninkrijk en schreef hij het boek Prediker in een periode van pessimisme en twijfel.
In de passage die voorafgaand aan de preek werd gehoord, reflecteert Salomo op zijn leven en koningschap. Hoorde jullie mij de klemtoon leggen op ‘ik’, ‘mijn’ wijsheid’ en ‘mijn grote prestaties’? Hij beseft dat zijn inspanningen zinloos zijn, vergelijkbaar met het proberen te vangen van wind. Dat komt omdat Salomo zich realiseert dat het leven eindig is.
Zoals ik merk bij mensen die met verlies geconfronteerd worden, wil de een alles uit het leven halen terwijl de ander het leven nutteloos vindt, net zoals Salomo eerst bij de ene groep hoorde en later bij de andere. Salomo vindt het bijzonder pijnlijk dat alles wat hij heeft bereikt uiteindelijk moet worden achtergelaten aan zijn opvolger.
Salomo vreest dat zijn opvolger mogelijk alles wat hij heeft opgebouwd zal vernietigen. Na zijn dood gebeurt precies dat: zijn zoon Rechabeam slaagt er niet in de eenheid van het koninkrijk te behouden. Dat leidt tot de splitsing in het noordelijke koninkrijk Israël en het zuidelijke koninkrijk Juda.
De filosoof Machiavelli stelt dat David zijn zoon Salomo een stabiel rijk naliet door zijn militaire successen, terwijl Salomo, gefocust op welvaart en grootsheid, verzuimde zijn rijk toekomstbestendig te maken. Hierdoor erfde Rechabeam, zonder de kwaliteiten van zijn grootvader of het fortuin van zijn vader, een koninkrijk in verval. En wat kan hij er dan nog van maken?
Het kan tegenwoordig nog steeds moeilijk zijn voor een kind om een ouder als David of Salomo te hebben. Stel je voor dat je een ouder hebt net als David. De verwachtingen en druk om in zijn voetsporen te treden, kunnen overweldigend zijn. Een kind kan zich gemeten voelen aan de prestaties van zijn ouders, waarbij elke misstap of tekortkoming groter lijkt in het licht van de grootsheid van de ouders.
Aan de andere kant; een vader als Salomo eindigt in twijfel en pessimisme. Voor een kind kan dit de angst met zich meebrengen om op dezelfde manier te sterven. Een kind in deze situatie kan zich gevangen voelen tussen het streven naar de grootsheid van zijn ouder en de realiteit van zijn menselijke beperkingen. Ook tegenwoordig zien we dat kinderen worstelen met soortgelijke problemen, zoals de druk om te voldoen aan hoge verwachtingen, de angst om te falen en de uitdaging om een eigen pad te vinden.
Het verhaal van Mozes
Generaties eerder was dit ook een worsteling van Mozes. Maar Mozes stond niet onder druk om te voldoen aan de verwachting van een ouder, maar van een heel volk. De generatie die hij bij het beloofde land had afgeleverd, was niet de generatie die hij door de kracht van God had weggehaald uit Egypte. Het was een nieuwe generatie, die op de belofte die aan hun ouders was gedaan voortleefde. De Heere God toonde aan Mozes op de top van een berg het beloofde land, maar Mozes zou er zelf niet binnengaan. Het beloofde land was voor Mozes ‘onbereikbaar dichtbij’. In het gelijknamige lied van Mozes zingt Stef Bos:
“Nu sta ik hier
Op een grens in de tijd
Dit is het eindpunt
De reis is voorbij
En daar aan de overkant
Ligt het beloofde land
En het is onbereikbaar
Het is onbereikbaar dichtbij”
- Onbereikbaar dichtbij / Lied van Mozes, door Stef Bos.
Stellen jullie je wel eens voor hoe dat voor Mozes moet zijn geweest, daar bovenop die berg? Je hebt je helemaal gegeven, je hebt je vrienden, je geliefde en misschien zelfs je kinderen om je heen zien sterven. Je kan dat beloofde land, waarvoor jij als leider in leven moest blijven, bijna aanraken. Het is zo dichtbij, maar het glijdt zo onder je handen vandaan. Is dat niet hartverscheurend?
Sommige theologen zeggen dat hij het beloofde land niet mocht binnengaan omdat Mozes op de rots sloeg in plaats van te spreken zoals de Heere God had bevolen, maar dat vind ik te simplistisch. Het ging om iets veel groters: Mozes moest steeds weer beseffen dat het niet om zijn leiderschap ging, maar om het dienen van het volk, om hun bevrijding en toekomst. Mozes was Gods middel; de komende generatie was het uiteindelijke doel.
Mozes leerde dat zijn rol niet ging om zijn persoonlijke rechtspraak of zijn wijsheid, maar om de Thora die na zijn dood het volk zou leiden. Net als de generatie die ontrouw was in de woestijn, mocht Mozes het beloofde land niet binnengaan. De Heere God hanteert een rechtsstatelijkheid waarin zelfs leiders geen uitzondering vormen op de regels. In tegenstelling tot Salomo, die zich boven de Thora plaatste door rijkdom te vergaren en een harem op te bouwen – en dat mag een koning niet doen volgens de Thora. Mozes koos de bescheidenheid van het herdersbestaan en het gezin, een bescheidenheid die hij behoudt tot het moment dat de Heere God hem het beloofde land laat zien.
Hij trekt zijn naar het beloofde land uitgestrekte hand terug. Hij vertrouwt zijn lot. God ontneemt hem zijn levensadem en zijn levenloze lichaam stort in de handen van de Levende God. Mozes werd begraven op een onbekende plek om aanbidding van zijn persoon te voorkomen. Met een hart vol vertrouwen in de Heere God en zonder de vertwijfeling die Salomo ervoer, stierf Mozes op 120-jarige leeftijd. Hij had zijn opvolger Jozua zorgvuldig opgeleid en dat zou de continuïteit en stabiliteit voor het volk garanderen.
Mozes had Jozua de handen opgelegd, waarna Jozua werd vervuld met de heilige Geest van wijsheid. Zo zorgde Mozes voor een duidelijke opvolging. Jozua kreeg respect en vertrouwen van het volk. In tegenstelling tot Salomo, die gefocust was op zichzelf en pas laat de waarde van goede opvolging inzag, stierf Mozes in vrede, wetende dat Jozua, zijn opvolger, het werk zou voltooien dat de Heere God met Mozes begonnen was.
Adopteren van een Hebreeuwse achtergrond
Ik kom terug op Noord-Macedonië. Het land probeert te timmeren aan de toekomst. De autoriteiten gebruiken verhalen uit de geschiedenis om een eigen identiteit op te bouwen. Denk aan de architectuur en de beelden van onder andere Alexander de Grote. Gebruiken wij als christenen de verhalen uit de Bijbel om na te denken over onze identiteit? Het vroege christendom heeft dat gedaan door de verhalen van het antieke jodendom over te nemen om een gemeenschappelijk fundament te creëren. Het christendom interpreteerde joodse messiaanse profetieën als vooraankondigingen van Jezus Christus.
Zij zagen zichzelf als het takje dat op de olijfboom van het joodse volk werd geplaatst en daarop doorgroeide. Dit proces van adoptie, waardoor christenen door geloof deel kunnen uitmaken van het verbond met de Heere God, verbindt de christelijke traditie met een ouder verhaal. Dat is het verhaal van de joodse mens die worstelt met zijn rol in deze grote en eeuwenoude wereld en zich afvraagt: “Wat blijft er van mij over als ik sterf?”
Wat blijft er van jou en van u over als je sterft? Wat is verantwoordelijk leven in deze sterfelijke en vergankelijke wereld? Zonder de joodse traditie van de worsteling met het ‘ik’, zou de christelijke identiteit er heel anders uitzien.
Gemeenschappelijk thema: ‘Opvolging’
Stel je eens voor hoe Prediker dacht: voor hem stond het 'ik' centraal, en het gras leek altijd groener aan de overkant. Hij wilde meer bouwwerken en tuinen, waarvoor hij arme mensen dwong om te bouwen en te betalen. Dat klinkt wreed, toch? Maar zijn wij eigenlijk anders?
Het idee dat "het gras aan de overkant altijd groener is" lijkt de zonde van onze tijd te zijn. Mensen ervaren een constante ontevredenheid bij het najagen van een onbereikbaar ideaal. Dat is zichtbaar in consumentisme. Als we het ons financieel kunnen veroorloven, willen we meer. Een beter huis, een betere auto, meer spullen, meer vakanties.
Dat verdien je toch ook? Je hebt er hard voor gewerkt, ervoor gezwoegd zelfs! We blijven ontevreden en willen zelfs meer! Die aandrang heeft gevolgen voor de schepping, moderne slavernij en zelfs een persoonlijk ongeluksgevoel. Want meer willen, geeft je stress en angst. We waarderen de kleine dingen niet meer, zoals als een herder, als een Mozes, wandelen over de vlaktes en dromen met de Heere God over het onverwachte.
Hetzelfde geldt voor relaties. Prediker had een harem, maar het maakte hem niet gelukkig. In moderne sociale media worden mensen voortdurend blootgesteld aan de schijnbaar perfecte plaatjes van anderen. Dit kan leiden tot onrealistische verwachtingen en een gevoel van ontevredenheid met de eigen relatie. Het idee dat er altijd iets beters is, ondermijnt het vermogen om te waarderen wat je hebt, of het vermogen om samen te werken aan problemen en samen te groeien.
Mozes had de doffe glans van het hof van de farao achtergelaten voor het eenvoudige en hardwerkende herdersbestaan, zijn kleine gezin en zijn dienende leiderschap aan de Heere God en het volk. Mozes kon met gemoedsrust sterven, omdat hij wist dat het gras aan de overkant groener zou zijn voor de mensen waarvoor hij zich had ingezet. Zijn leven had zin gehad. Mozes vond zichzelf niet zoveel voorstellen. Desondanks, of misschien juist daarom, gebruikte de Heere God hem, om slaven, mensen die zichzelf ook niet zo hoog achtten, te helpen, zelfstandig te maken en zelfs te laten bloeien.
Mozes en Prediker waren mensen zoals wij, met hun eigen beperkingen en onzekerheden. Hun verhalen en de lessen die zij bevatten, blijven relevant. Ik herhaal dat we als christenen geworteld zijn in de traditie van de worstelende joodse mens uit de Hebreeuwse Bijbel. Soms zit die mens vol vertwijfeling, zoals bij Salomo. Soms heeft die mens een duidelijke visie op de toekomst, zoals bij Mozes. Hebben wij een visie op de toekomst? Denken jullie wel eens na over opvolging? Kunnen wij dat überhaupt? Verder vooruit kijken voorbij de zorg voor onszelf? Is dat voor de mens te groots?
Uitleiding
Het is inderdaad grootser dan het alledaagse om betekenis te geven aan wat voorafgaand aan ons bestond en te zoeken naar betekenis voor de toekomst. Dat lukt niet door het najagen van meer bezit, zoals Salomo deed. Financiële rijkdom en aardse glorie is niet voor iedereen weggelegd, en het maakt ons niet blijvend, het maakt ons niet groter, het verzadigt ons niet; het laat ons leeg achter. Betekenis kunnen we wel vinden in ons geloof dat kan voortleven in onze opvolgers, in de volgende goed toegeruste generatie christenen. Wij kunnen, op een bepaalde manier, in het geloof van de volgende generatie voortleven, en dat hoeven niet per se je eigen kinderen te zijn.
De kerk is bij uitstek de plek voor een breder idee van 'opvolging'. Denk aan mentoren. Denk aan Bijbelstudiegroepen waar ouderen en jongeren samenkomen. Denk aan catechese waar, naast de dominee, ook doorleefde gelovigen aanwezig zijn. Denk aan ruimte waar we levensverhalen en getuigenissen kunnen uitwisselen.
En onder dit alles ligt een visie van onze kerk als een gemeenschap voor alle leeftijden, niet alleen voor jonge gezinnen. Een gemeenschap die is gebaseerd op zorgzaamheid en wederzijdse interesse, waar jongeren en ouderen elkaar zomaar spontaan uitnodigen voor een kop koffie. Om elkaar te begrijpen. Om met elkaar in verbinding te staan.
Jongeren, onderschat niet wat onze geestelijke voorouders in deze gemeenschap te bieden hebben. Er valt veel te leren van een leven met de Heere God. Kijk voorbij hun rijkdom of wereldse prestaties of het ontbreken daarvan. Zie hun groei in goedheid door de kracht van Gods Geest van wijsheid.
Oudere en jongere generaties, zie jezelf en elkaar als opvolgers in het Koninkrijk van God. Zo zag Mozes zichzelf. Dat heeft nut onder de zon; het is geen najagen van wind, maar een vorm van onsterfelijkheid. Het geeft geen druk, zoals bij Salomo, want u, jij of ik hoeven niet de koning van dat Koninkrijk te zijn. Die troon is al bezet!
Als op een dag je einde komt, en je stopt met het uitstrekken naar het leven, dan kan je je laten vallen in de handen van de liefhebbende Vader aan wiens verwachtingen jij voldoet door de komst van zijn liefhebbende Zoon. Laten we generatie op generatie het verhaal voortleven en doorgeven, totdat de Zoon, die al onze verwachtingen te boven gaat, terugkomt en alle dingen voltooit.
Amen.