Vandaag op 3 mei vieren we de verjaardag van politiek filosoof Niccolo Machiavelli. Vorige week woensdag gaf ik een college over Machiavelli voor de minor rechtsfilosofie. Ik vertelde de studenten hoe Machiavelli naar aanleiding van zijn boekje over ‘De Heerser’ na zijn overlijden bekend was komen te staan. Heel wat ‘wannabe’ machiavellisten misbruiken Machiavelli’s woorden om manipulatieve opportunisten te zijn. Francis Underwood uit de serie House of Cards zou op Machiavelli’s Heerser zijn gebaseerd. Wilde Machiavelli wel dergelijke figuren creëren? Net als elke historische persoon, mogen we Machiavelli in de context van zijn tijd onderzoeken om tot een beter oordeel van zijn bedoeling te komen. Als ik dat doe, kom ik tot een ander beeld. Ik onderbouwde dit beeld voor de studenten aan de hand van één voorbeeld uit Machiavelli’s ‘De Heerser’, namelijk de bewondering van Machiavelli voor de figuur van Mozes.
Ik las met de studenten een deel van de ‘Aansporing’ aan het einde van ‘De Heerser’. In deze aansporing om Italië in bezit te nemen en uit handen van de barbaren te bevrijden, betoogt Machiavelli dat de tijdsomstandigheden geschikt zijn voor nieuw politiek leiderschap om eer te behalen. De politieke situatie biedt een verstandig en kundig leider de kans om tot een oplossing te komen voor de crisis in het toenmalige Italië. Die oplossing zou deze leider tot eer strekken en een weldaad betekenen voor de hele bevolking. De crisis in Italië is het geschikte tijdstip voor zo’n nieuwe leider. Machiavelli vergelijkt die crisis met de situatie van het volk van Israël onder de Egyptische slavernij. Door die noodzakelijke omstandigheden kon het volk volgens Machiavelli de daadkracht, of virtu, van Mozes ervaren.
Net zoals bij de crisis in Egypte, was de crisis in Italië noodzakelijk om de kracht van een grote leider van eigen bodem te ondervinden. Machiavelli omschrijft de desolate toestand als: ‘het meer in slavernij leven dan de Israëlieten’, ‘zonder leider, zonder orde, geslagen, geplunderd, verscheurd, onder de voet gelopen en ten prooi aan alle mogelijke vormen van destructie’. Machiavelli’s Italië lag levenloos terneer. Het hoopte op iemand die het van zijn wonden kon genezen, een eind maakte aan de plundering en uitmergeling. Machiavelli omschrijft hoe de bewoners van Italië God bidden om iemand te zenden die het van de barbaarse wreedheden en onbeschaamdheden van de veroveraars kan verlossen. De bewoners staan klaar om zich onder een banier te scharen van een leider, mits er maar een leider opstaat die deze banier ter hand neemt. Italië vestigt zijn hoop op een bevrijdingsbeweging. Een dergelijke beweging is mogelijk, als een nieuwe leider het leven en de daden van leiders als Mozes voor ogen houdt.
De volgens Machiavelli ‘buitengewoon krachtige persoonlijkheid’ van Mozes moest een rechtvaardige en lastige zaak op zich nemen. Net als Mozes, zou God een nieuw leiderschap in Italië goedgezind zijn. Op beide plaatsen was sprake van een crisis. De rechtvaardige zaak van deze nieuwe ‘buitengewoon krachtige persoonlijkheid’ zou worden ondersteund door een zeer grote bereidwilligheid van de Italiaanse bevolking. De Italianen zijn volgens Machiavelli individueel tot veel in staat, maar ze hebben geen leiderschap dat krachtig genoeg is om dit individualisme om te zetten in een gedisciplineerd gezamenlijk optreden. ‘Dit alles vindt zijn oorsprong in de zwakheid van de leidende figuren’.
Waarom is Mozes één van Machiavelli’s voorbeelden? Een leider kan volgens Machiavelli op twee manieren hervormingen doorvoeren; door geluk (fortuna) alleen, of door daadkracht (virtu). Machiavelli vindt Mozes een van de meest excellente figuren op het terrein van virtu. Volgens Machiavelli wordt Mozes veelal eerst bewonderd op grond van de genade die hem waardig maakte om met God te spreken. Machiavelli bewondert Mozes vooral vanwege zijn virtu.
Mozes kreeg van fortuna weinig kans. In Handelingen 7 spreekt Stefanus, een hellenistische Jood, ook over Mozes. “[Mozes] meende dat zijn volksgenoten zouden begrijpen dat God hen door zijn toedoen wilde bevrijden, maar ze begrepen het niet.” Dit leidde ertoe dat Mozes de vlucht nam en zich als vreemdeling vestigde in Midjan. Nadat er veertig jaren waren verstreken, stuurt God Mozes naar Egypte omdat Hij heeft gezien hoe ellendig zijn volk er in Egypte aan toe is. Hij heeft hun jammerklachten gehoord en Mozes moet een leidende rol spelen in de bevrijdingsbeweging; de Exodus. Het was deze Mozes die als leider en bevrijder naar zijn volk werd toegezonden. In dezelfde termen spreekt Machiavelli over het nieuwe leiderschap van Italië.
In Machiavelli’s tijd zien we dat de opvatting dat God zich laat bedienen door fortuna onder renaissance-christenen erg populair was. Veel gebeurtenissen waren in hun gedachte gedetermineerd en de rol van individuele acties was beperkt. Machiavelli breekt met deze opvatting. Hij betoogt dat deze visie verlammend werkt. Acties doen er volgens hem meer dan ooit toe. In het hoofdstuk voorafgaand aan de ‘Aansporing’ besteedt Machiavelli aandacht aan de macht van de wispelturige fortuna en op welke wijze men weerstand tegen haar moet bieden.
Machiavelli vergelijkt fortuna met een allesverwoestende rivier. We kunnen niets veranderen aan het allesverwoestende karakter van de rivier. Echter, dat betekent volgens Machiavelli niet dat we in perioden van rust geen voorzorgsmaatregelen moeten nemen, zodat de rivier een volgende keer minder tomeloos en schadelijk zal zijn. Fortuna laat ons meer in de steek wanneer georganiseerde tegenstand ontbreekt. Machiavelli ziet zijn Italië als een open land zonder dijken en zonder enige beveiliging. Leiders met virtu actualiseren hun karaktereigenschappen naar de tijdsomstandigheden en regeren daardoor voorspoedig. Fortuna schikt zich volgens Machiavelli beter aan doortastende dan aan voorzichtige leiders.
In zijn Discorsi schrijft Machiavelli dat leiders die bij zware tegenspoed hervormingen kunnen doorvoeren, meer lof verdienen dan leiders die dat bij voorspoed doen. Bij zware tegenspoed biedt de Hemel een leider met virtu de gelegenheid (occasio) om te tonen wat hij waard is. Misschien merkte Machiavelli op dat Mozes door fortuna in zijn zelfbeeld was aangetast. Hij had zich door haar uit het politieke veld laten slaan. Na veertig jaar als herder in de ballingschap van Midjan kan hij zich bijna niet meer voorstellen dat hij ooit een succesvolle Egyptische generaal was (volgens Josephus). Bij de occasio die God hem geeft, meent hij eerst dat het staatsmanschap hem niet meer past. Hij is zijn welsprekendheid (retorica) kwijtgeraakt en gaat nu door het leven als stotteraar. God noemt de mogelijkheid dat Aäron namens Mozes het woord voert.
Later lezen we dat Mozes zelf het woord voert. Dat zal door Machiavelli ook zijn opgemerkt. In zijn visie zal Mozes zich niet langer hebben laten afschrikken door de noodzakelijke omstandigheden van slavernij en onderdrukking en door de weinige ruimte die fortuna hem bood. Mozes gebruikt zijn hernieuwde virtu om het volk te bevrijden en hem als leider te volgen. Mozes aanvaarde dat hij moest doen wat nodig is en dat hij zijn karakter in overeenstemming moest brengen met de tijdgeest of crisis. Voor Machiavelli vereiste dit een bereidheid voor Mozes om zijn zelfinzicht te vergroten en te werken aan zijn zwaktes. Mozes werd in de antieke wereld herinnerd als filosoof-koning, maar voor Machiavelli was Mozes vooral de leider met virtu die zichzelf wist te herdefiniëren; van gevallen generaal en voorzichtige herder naar virtuoze en doortastende staatsman. Mozes’ optreden werd een weldaad voor het hele volk van Israël. Zulk virtuoos leiderschap wilde Machiavelli ook zien zegevieren in Italië.
Duidelijk wordt dat Machiavelli hier niet over manipulatief opportunisme gaat, maar over daadkracht in crisistijd. In denk dat dergelijke gedachten niet alleen relevant zijn voor politieke filosofie. Ook wij ‘gewone burgers’ mogen immers leiding geven aan onze eigen levens. Ook wij kunnen onszelf herdefiniëren naar aanleiding van hoe wij met een crisis omgaan. Ook gewone burgers kunnen doen wat nodig is en hun karakter in overeenstemming met de tijdsgeest brengen. Dit is uiteraard een uitdaging. Het betekent dat wij elke occasio gaan zien als een gedurfde sprong in het diepe. We mogen juist dan bereid zijn onze creativiteit te stimuleren. Als we een crisis gaan zien als een gelegenheid voor karaktervorming- en actualisering, zijn we niet langer een twijfelende herder in ballingschap. Dan gaan we minder lijden aan het leven en meer leidinggeven aan het leven.
Van harte gefeliciteerd Niccolo. Het is van belang om ook jou in de geschiedenis van de ethiek in herinnering te roepen. Niet om jou in alles te volgen, maar om te beseffen dat het van belang is deugd en daadkracht bij elkaar te houden.
Afbeelding: Florence; de woonplaats van Machiavelli.