Afgelopen maandag gaf ik aan de strafrechtstudenten van dit lesblok een college over ethiek in het strafrecht. We spraken onder andere over de morele overwegingen om strafbare feiten te vergelden en de preventieve werking van straffen, maar ook over de moraliteit van de verschillende beroepsrollen in het strafrecht. Ik vroeg aan de studenten wie er strafrechtadvocaat wilde worden. Een flink aantal wilde dat. Vervolgens vroeg ik deze studenten hoe zij bijvoorbeeld op een feestje zouden antwoorden op de vraag: “Hoe kun je die persoon nou verdedigen?”
Met ‘die persoon’ bedoel ik natuurlijk de verdachte van een strafbaar feit. Die vraag, die strafrechtadvocaten overigens regelmatig wordt gesteld, bevat een impliciet moreel oordeel. Eigenlijk vroeg ik de studenten dus: “Hoe zou je de beroepsrol van strafrechtadvocaat moreel verantwoorden?” Vervolgens werden er goed onderbouwde antwoorden gegeven die grotendeels overeenkwamen met wat ikzelf voor het college had voorbereid. Ik noem hieronder de vijf redenen die in het college aan bod kwamen (A-E).
A. Iedereen verdient het om met waardigheid door het strafrechtsysteem te worden behandeld. Ook verdachten van zwaardere strafbare feiten.
Ik legde de studenten uit dat volgens de deontologie mensen niet als middel worden gezien, maar als doel op zichzelf. Dat is ook de waardigheid waarmee ze volgens die ethische benadering moeten worden behandeld. De rechtvaardiging van de rechten van de verdachte is de 'persoon als doel', de persoon met menselijke waardigheid. De persoon niet willen vernederen, maar een stem geven in het proces is in overeenstemming met het zien van de mens als doel op zich, of de menselijke waardigheid, maar ook met de deugden van de deelnemers aan het strafproces (rechter, advocaat, officier van justitie).
B. Het vaststellen van de waarheid is de rol van de strafrechter.
Waarheidsvinding is geen taak van de strafrechtadvocaat. Dit is wel het doel van de gehele strafrechtprocedure en een taak van de strafrechter. Het is wel de taak van de strafrechtadvocaat om de verdachte zo goed mogelijk te vertegenwoordigen met alle rechten die daarbij een rol spelen. “Kan de advocaat zich daarmee niet met rechtvaardigheid bezighouden?”, vroeg ik de studenten. Jawel. De rechtvaardigheid waar de strafrechtadvocaat zich op richt is ‘procedurele rechtvaardigheid’, terwijl de officier van justitie zich richt op ‘vergeldende rechtvaardigheid’. De eerste vorm gaat over een rechtvaardig proces, de tweede vorm betekent dat het rechtvaardig is dat er op een strafbaar feit een straf volgt. Beide vormen van rechtvaardigheid spelen een belangrijke rol in het strafrechtproces.
C. Iemand moet tegenwicht bieden tegen onze vooroordelen.
Vervolgens gaf ik de studenten een derde reden die is ontleend aan de morele psychologie. Mensen zijn volgens dat vakgebied geneigd om hun eerste vooroordeel te volgen en nieuw bewijs in het kader van dat vooroordeel te interpreteren. Zo wordt het vooroordeel bevestigd en worden bewijzen die in een andere richting wijzen, genegeerd. Dit fenomeen wordt ‘confirmation bias’ genoemd. Strafrechtadvocaten zijn de gewezen personen om hun oordeel onder controle te houden en beheersen daarvoor de deugd zelfbeheersing. Daardoor kunnen zij een goede verdediging voor hun cliënt opzetten. Bovendien kunnen zij foutieve herinneringen, vooroordelen en soms zelfs leugens van getuigen aan het licht proberen te brengen.
D. De strafrechtadvocaat ondersteunt ook andere doelen van het strafrechtproces.
Het strafrechtproces is verder ontworpen om procesdeelnemers te beschermen tegen misbruik van overheidsmacht. Ook wordt door middel van het procesrecht gecontroleerd of de politie en de officier van justitie zich aan de regels hebben gehouden. Ook hier speelt deontologie een rol. Als we een verdachte ten laste leggen dat die zich niet aan de regels heeft gehouden, is het natuurlijk meer dan logisch dat we van de andere procesdeelnemers verwachten dat zij zich ook aan de regels houden.
E. Soms liggen er idealistische redenen ten grondslag aan de wens om strafrechtadvocaat te worden.
Soms worden strafbare feiten verricht door mensen die zelf slachtoffers zijn van sociale ongerechtigheid. Soms is een strafbaar feit voorafgegaan door een situatie van armoede en uitzichtloosheid. Sommige strafrechtadvocaten zijn aangetrokken tot deze beroepsrol vanwege de betrokkenheid bij mensen die veel hebben meegemaakt en eigenlijk door de samenleving een beetje links zijn laten liggen. Dergelijke betrokkenheid wordt gevoed door deugden als empathie en compassie.
Bovengenoemde redenen gaven de studenten enige houvast in een standpunt dat ze veelal al koesterde, namelijk dat de beroepsrol van strafrechtadvocaat ook een morele dimensie heeft. Het is een beroepsrol die is toegewijd aan rechtstatelijke waarden. Ik gaf de studenten ten slotte nog mee dat het goed is om te weten dat de sociale strafrechtadvocatuur al geruime tijd onder budgettaire druk ligt. Dit maakt het vooral voor de strafrechtadvocaten die het merendeel van hun zaken op basis van een toevoeging doen financieel lastig. Druk op de verdediging betekent ook druk op onze rechtstatelijke waarden. Als een deelnemer aan dit college nog eens een beleidsmaker wordt op dit gebied, hoop ik dat die alumnus nog eens terugdenkt aan dit college.
Bron: Bradley Wendel, R. Ethics and Law. An Introduction. 1ste dr. Cambridge Applied Ethics. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.